गट क्रमांक ३
शुभांगी पोटफोडे
पारितोषिक : प्रथम क्रमांक
श्री छत्रपती शिवाजी महाराज - व्यवस्थापन महागुरु
श्री छत्रपती शिवाजी महाराज ! एक व्यक्तिमत्व नव्हे तर एक अखंड संस्थाच असं म्हणावं लागले. 'शिवाजी ' या नावातच 'शिवा " ची " 'जीवा' शी गाठ घातली गेली आहे. ज्या जीवात 'शिव' सामावलं गेलंय ते सर्वच मराठी जनांच, भारतीयांचं आणि जगातल्या इतर देशांचंही आराध्य असणारच ह्यात नवल ते काय ? 'महाराज ! राजाधिराज ! ही उपाधी ज्या राजाला परीपूर्णर्तने शोभते हे असं दैवत. राजेपण हे 'गादी' वर असे राजेपण अबलंबून नसतं. ते मनालाच असावं लागत आणि असं राजेपण श्री छत्रपतींच्या प्रत्येक वागणुकीतून , जीवनातील विविध प्रसंगामधून नेहमीच आपल्याला ठळकपणे दिसून येते. उपभोग घेतो तो राजा नसतो. तर इतरांचे भोग संपवतो तो खरा राजा! आणि महाराज त्या अर्थाने राजांचे राजा होते.
आपल्या लेखाच्या विषयात' महागुरु' हा शब्द देखील सामावलेला आहे. गुरु = गु + रु. | गु- गुहय गूढ रूप तर रु = प्रकाश, जो अंधारातून प्रकाशाकडे जाण्याची अंधारातून तर वाट दाखवितो त्याला 'गुरु' म्हणलं जाते. शिवाजी महाराजांच्या जन्मकाळापूर्वी ३५० वर्षे महाराष्ट्राने अंधार अक्षरशः भोगला.
कित्येक पिढ्यांमधील आया बहिणींनी तो अनुभवला. पुरुषार्थ जवळ जवळ संपुष्टात आला असताना शिवाजी महाराजांच्या रूपाने ''महामेरू" चा जन्म झाला. 'निश्वयाचा महामेरू' असे महाराजांना म्हणले जातं. निश्चय जो शेवटापर्यंत नेतो, आपला पण पूर्ण करतो तोच महामेरू बनू शकतो.
आपण विचारात घेऊन या की महाराज या महामेरू होण्यापर्यंत कसे पोहोचले ? तर त्याला केवळ एकच उत्तर ' व्यवस्थापन ! आणि व्यवस्थापनच!' व्यवस्थापन म्हणजे उपलब्ध मूर्त आणि अमूर्त, सजीव आणि निर्जीव अशा दोन्ही प्रकारांच्या साधन सामग्रीचा मितव्यय करून अधिकाधिक परिणाम निर्माण करण कि ज्यातून सकारात्मक काही घडेल अशा संपूर्ण प्रक्रियेला व्यवस्थापन म्हणता येतं. शिवाजी महाराजांनी अनेक गोष्टींचं व्यवस्थापन केलं. वेळ, धन, शक्ती, मनुष्यबळ, गोधन, अशा कित्येक गोष्टींचे त्यांनी अतिशय सुंदररित्या व्यवस्थापन केलं.
वयाच्या अवघ्या १३-१४ वर्षात रोहिडेश्वरची प्रतिज्ञा घेतली. आयुष्यातील उपलब्ध वेळेचे व्यवस्थापनच आहे हे. जेव्हा सर्व साधारण मनुष्य किशोरावस्थेत गोष्टी जगातील विविध गोष्टी समजून घेऊ लागतो त्या मिसरूड न फुटलेल्या वयात आपल्याच वयाच्या मावळ्यांचा चमू जमवून पर्वतराजी मधल्या खांदे कपारित शंकराच्या पिंडीवर रक्ताची
धार धरून 'हिंदवी स्वराज्य स्थापनेची प्रतिज्ञा' केवढे मोठं शिवधनुष्य ! पण पेलेल. अगदी व्यवस्थित पेलल आणि त्यानंतरचा प्रत्येक क्षण स्वतःला कणाकणांत शिजवत स्वराज्य उभ देखील केले. संपूर्ण महाराष्ट्रात काय चालले आहे हे बघायला तेव्हा ना गुगल बाबा होता, ना विकी पिडीया ! फक्त चौफेर नजर ही नजर फक्त मनालाच असते, डोळ्यांना असते ती दृष्टी पण मनाला असते ती नजर ! या नजरेने सर्व भवतालचं विश्व जाणून घेतल त्या प्रमाणे सर्व हालचालाना सुरवात केली.
त्या वेळी वाटमारी करून उपजीविका करणारे पेंढारी, ठग हे त्यांनी 'हेरले. पण त्यांना महाराजांनी 'मारले' नाही. त्यांच्या त्या शक्तीचं योग्य व्यवस्थापन केलं. त्यांनी त्यांना लांडग्यांच्या शेपट्या' आणायला सांगितले. त्यावेळी मावळ खोऱ्यात लांडग्यांचा प्रचंड उपद्र्व होत होता. जवान, ताकदीचे वीर लांडण्यांच्या उपद्रवाला बळी पडत होते. त्यांना मारण्यासाठी या जीगरबाजांची नियुकी करणं हे फक्त केवळ राजेच करू शकतात. हे व्यवस्थापन त्यांच्या बळाच ! निधडया वृत्तीच | आणि त्यांना राज्याच्या मावळ सैनिकांमध्ये सामील करून घेतले. नकारात्मक शक्तीचा पुरेपूर वापर करून तिला सकारात्मक रूप दयावे केवळ महाराजांनीच. शक्तीच व्यवस्थापन, मनुष्य बळाचं हे एका अर्थाने व्यस्थपनच.
प्रत्येक मोहिम महाराजांनी आखली ती अतिशय काटेकोर . व्यवस्थापन करूनच. पहिला किल्ला तोरणा' स्वराज्यात दाखल करताना मिळालेले धन फक्त स्वराज्याच्याच कामी वापरले, आणि तटबंदी
अधिक मजबूत केली. गडाच्या बुरुजांची बांधणी केली कारण केवळ तोरणांच्या बुरुजावर
स्वराज्यावर घारीची नजर ठेवता येणार होती हे महाराज पक्के जाणून होते. राजे' पण
हे मनात असत. जर 'गादि वर बसेलला राजा झाले असते तर 'धनाची' रवानगी स्व-खजिन्यात करते झाले असते पण महाराजांनी तो खजीना सुराज्यात दाखल केला गंमतीने कौतुकान म्हणावंस वाटतं, की महाराजांच्या स्वराज्याच्या कामी यावं यासाठी त्या धनाचं नियतीनेच' व्यवस्थापन' केलं होते जणू गड, किल्ले जिंकत जिंकत दुर्गाच्या बांधणी पर्यंत स्वराज्याची सीमा पोहचवंत दर्याला देखील गवसणी घातला गेली ती केवळ सु-व्यवस्थापनातूनच.
तिथेही सिद्धी, डच, पोर्तुगीज यांच्या हालचालीवर अत्यंत बारकाईने नजर ठेवता यावी यासाठीच सारी व्यवस्था केली. त्यामुळेच तर टोपीकरांना महाराजांनी तंबी दिली. 'व्यापारी म्हणून आला आहात तर फक्त व्यापार करा. स्वराज्यात ढवळा ढवळ खपवून घेतली जाणार नाही! 'फिरंगी काय करू शकतात? हे महाराजांनी आधीच जाणण हा व्यवस्थापनातील आणखी एक महत्वाचा गुण. भूतकाळात डोकावून झालेल्या चूकांची पुनरावृत्ती न होऊ देता, वर्तमानात कृती करायची आणि उज्ज्वल भविष्य काळ घडविण्याचा सुबक प्रयत्न करायचा हे व्यवस्थापन नाहीतर काय !
'सुरतेवर छापा घालण्याआधी, सुरत शहराच्या महाद्वारापाशी दोन महिने एक चांभार पादत्राणं शिवत बसलेला असे. त्याने नजर ठेवली. केव्हा चीजवस्तू येतात, केव्हा धन येतं, केव्हा व्यापारी शहरात येतात, केव्हा व्यापार करण्यासाठी शहराच्या बाहेर जातात सारी बित्तंबातमी आधी गोळा केली आणि छापा. पूर्ण चोख व्यवस्थापन ! त्या लुटीच्या गदारोळात सुरतेमधील आया बहिणी बालकांच्या सुरक्षिततेचही चोख व्यवस्थापन' किती बारीक लक्ष! जो छोट्या गोष्टींचं महत्व जाणतो. तोच मोठ्या गोष्टींची महती समजू शकतो. आणि प्रत्येक गोष्टीतलं मर्म ओळखून पुढे पावलं टाकणं केवळ शकय होतं ते चोख व्यवस्थापनातूनच.
अफजलखान वधाच्या वेळी तर महाराजांना परत जीवंत येऊ किंवा नाही याची शाखतीच नव्हती. पण 'राजा' गेला तरी 'राज्य' मरणार नाही याचं पुरेपूर व्यवस्थापन करूनच जीजाऊंच्या हाती कारभार सोपवून महाराज प्रतापगडावर गेले. जो कधीच 'मरण' विसरत नाही, तोच यशस्वी जगू शकतो . मरणाची ' आठवण' जीवनाला आकार देते. मग
मानव प्रत्येक क्षण डोळसपणे जगू शकतो. जीवन-मृत्यू या दोन श्वासामधल्या अंतराचं ते सोपवून व्यवस्थापनच होतं.
'जाणता राजा' एकच ! जो आपल्या मावळ्यांना सर्व युद्धनीती शिकवतो, 'गनिमा कावा' शिकवतो, हल्ला करण्याची अचूक वेळ सांगतो तोच कर्तव्य कठोर राजा प्रसंगी मावळ्यांची 'आई' होतो. रात्री झोपताना छावणीतले दिवे विझवून झोपा, जर उंदरांनी पेटती वात तोंडात धरून नेली तर छावणीला आग लागेल
ही काळजीची सूचना देताना त्यांच्यातलं आपल्या मावळ्यांविषयीच मातृत्व जाग होत.
भावनांचे व्यवस्थापन यापेक्षा वेगळं काय असत ? कल्याणचा
खजिना लुटताना बरोबर आपलेली सौंदर्याची खाण सुभेदाराची सून पाहून ज्यांना त्या सौंदर्या पेक्षा आपल्या मातेची आठवण येते हे देखीन मनुष्य जन्माला येऊन भावभावनांचं केलेलं सुंदर व्यवस्थापनच. म्हणूनच व्यवस्थापन केवळ वेळ, धन यांचच नसून ते कोणत्या वेळी कोणत्या भावाना
किती महत्व द्यायचं याचंही असायला लागत. तरच मानवाचा ' महामानव' होतो. अन्यथा व्हायला एक क्षण भावभावनांची घसरण होऊन मानवाचा पुरेसा 'दानव' व्हायला एक क्षण पुरेसा असतो.
प्रत्येक मोहिमेत एकेक वीर गमावला जो राजांनी जीवापाड प्रेम केलेला होता. त्यामुळे राज्याभिषेकाच्या वेळी सिंहासनाधिष्टीत होताना त्यांनी सात पायरांची व्यवस्था केली. बाजीप्रभू देशपांडे, तानाजी मालुसरे, प्रतापराव गुर्जर अशासारख्या खंद्या वीरांमुळे आपण ही प्रत्येक पायरी चढून सिंहासनावर आसनस्थ होऊ शकतोय हे 'राजा' कधीही विसरला नाही. म्हणूनच आपण म्हणतोय मनाचा राजा.
मनाचं राजेपण कधीही विसरले नाहीत महाराज. संपूर्ण राज्याभिषेकाचं त्यावेळी चितारलेलं चित्रे आजही अजरामर आहे. " यावच्चंद्र दिवाकरौ.
ते अबाधितच राहिल. प्रचंड मोठ्या सोहळ्याचं आयोजन ही उत्तम व्यवस्थापनाचे जातीवंत उदाहरण. गागाभट, आठवा हेन्री, मावळ प्रांतातील जनता हे सारसार केवळ डोळे मिटून क्षणात नजरेसमोर येते. अगदी प्रत्यक्ष सोहन या डोळ्यांनी न अनुभवता देखील.
महाराजांच्या अनेक मोहिमा, प्रसंग हे सारे उत्तम व्यवस्थापनाचे सर्वोत्तम नमूने. आज आपण सर्व शाळा, महाविद्यालयांमध्ये
व्यवस्थापन शाखेचे अभ्यासक्रम सुरू केले आहेत. या अभ्यासक्रमातून विद्यार्थ्यांमधून
'व्यवस्थापक, आयोजक' घडवण्याचा प्रयत्न केला जातोय. पण महाराज कधी कोणत्या जाऊन " एम्. बी. ए. झाले होते झाले होते. त्यांचे जीवन महाविद्यालय एकच! त्यांची जननी हीच त्यांची महागुरू ! या गुरूंनी जे दाखविलं, जी जाण दिली आणि शिवाजी महाराजांनी ती आपल्या धमन्यांमधून सतत चेतवत ठेवली. त्यामुळेच आपल हे उत्तुंग व्यक्तिमत्व आज व्यवस्थापन "महागुरू' म्हणून पहातोय.
सतत दहा वर्ष चाललेल्या इराक-इराण युध्दान 'इस्त्रायल सारखा एक छोटासा देश खेचला गेला. या देशाचं क्षेत्रफळ किती ? तर असे म्हणले जाते की आपल्या मुंबई शहरा इतकं पण तिथली युद्ध परिस्थिती तिथल्या राज्य कर्त्यांनी इतकी चोखपणे हाताळली की तिथे कमीत कमी वित्त हानी आणि शून्य मनुष्य हानी झाली. बॉम्बगोळ्यांचा वर्षाव झाला तर कसे तोंड दयायचे हयाचे धडे तिथल्या जनतेला आधीच दिले जातात. युध्दात त्यांची मन:स्थिती खचत नाही: ध्येय जराही ढळत नाही. इतकेच काय शाळकरी मुलं देखील परिस्थिला सहज सामोरी जातात. त्या युद्ध काळात
त्यांच्या देशात प्रत्येक आस्थापनेच्या इमारतीखाली सुरक्षित बंकर्सची रचना केलेले होती. जर बॉम्ब बर्षाव झाला तर चोरवाटेने ताबडतोब खाली बंकर्स मध्ये जाऊन आपले काम जणू काही घडलंच नाही अशा थाटात पुढे सुरू करायच, अगदी शालेय शिक्षण देखील याला अपवाद नव्हतं. विविध प्रसृतीगृहामध्ये बालकापासून माता पर्यत, तिथल्या सर्व कर्मचारी वर्गाला श्वास कोंडू नये आणि बॉम्बस्फोटातून निर्माण झालेल्या विषारी वायुंचा उपद्रव होऊ नये यासाठी मुखवटे (मास्क) तयार केले होते. हे
सर्व इथे मांडण्याचं एक अतिशय सशक्त कारण आहे. जेव्हा इस्त्रायलच्या प्रमुख प्रतिनिधीना विचारलं गेलं की 'तुम्हाला हे एवढं सर्व कसे काय शक्य त्यावेळी त्यांनी एकच उत्तर दिले, ' शिवाजी महाराजांची आणि नीती "
आपले महाराज आपल्याला सापडावेत ते दुसरया देशातील व्यवस्थापनात. ही जितकी अभिमानाची, आनंदाची गोष्ट आहे. तितकीच ती "अंतर्मनात डोकावून पहाण्याची देखील गोष्ट आहे.
महाराजांनी कधीच स्वत:चा उदो उदो केला नाही. आई जगदंबेला आणि जननी जीजाऊंना, छातीवर वार झेलणाऱ्या मावळ्यांनाच त्यांनी श्रेय दिलं. स्वतःला जराही यश चिकटू न देणं आणि पाय जमिनीवर राखणं हे अत्यंत गरजेच असते. तरच व्यक्ती रेखीव व्यवस्थापन करू शकते.
आजमितीला सर्वच जगात विविध देशात पुतळे कोणत्या राज्यकर्त्यांचे आहेत यावर एक पाहणी सर्व देशांत केली गेली आणि अत्यंत जाज्वल्य अभिमान जागृत व्हावा अशी अशी माहिती समोर आली. सर्वात जास्त पुतळे आपल्या श्री छत्रपती शिवाजी महाराजांचे आहेत. जे पुतळ तिकडे उभारले गेले त्या मागची कारण मिमांसा देखील शोधली गेली आणि आणखी एक मार्मिक सत्य समोर आलं की शिवाजी महाराजांच्या युध्दामध्ये अवलंबिल्या गेलेल्या व्यवस्थापननीती साठी त्यांना आदर्श राजा मानलं जातं. त्यांच्या जीवनाचा संपूर्ण पट जाणून घेताना त्यांच्या लक्षात आले की महाराज जीवनात अधिकाधिक वेळ स्वराज्य 'वर्धिष्ण' करण्याच्या कामगिरीत गढलेले असताना देखील त्यांचं स्वराज्या अबाधितपणे, अतिशय सुरक्षितपणे राखलं गेले. ज्यावेळी कोणतीही साधन सामुग्री, दळण वळणाची सोय, संपर्क व्यवस्था यांची पूर्ण पणे वानवा होती त्या काळात जे व्यवस्थापन महाराज आणि स्वराज्याच्या मुशीत तयार झालेले त्यांचे पाईक यांनी राखल ते सारं आजही इतकं अजब वाटतं की अत्याधुनिक काळात सर्व तंत्रज्ञान हाताशी असतानाही कित्येक व्यवस्था आपण आणीबाणीच्या काळात ढासळताना पहातो. याचं कारण आहे आपण तंत्रज्ञानाने संपर्क साधू शकलो पण इतरांशी संपर्क साधताना आपण आपल्याशी किती संपर्कात राहिलो. आपल्या त्रुटी, आपल्या क्षमता यांचा आम्ही कधी सखोल अभ्यास केला.? आपल्यातल्या त्रुटी दूर सारून, क्षमता वाढवत नेणे म्हणजे व्यक्तिमत्वाला योग्य आकार देणं: आजच्या काळची ही गरज आहे. जर प्रत्येक व्यक्तिमत असं घडत गेलं तर मानवी शक्तीचं सुव्यवस्थापन होईल.
मन मनाशी जोडलं जाईल. महाराजांचा प्रत्येक मावळा स्वराज्याशी मनाने जोडला गेला होता आणि म्हणून केवळ तो फक्त फक्त स्वराज्याचाच विचार सतत करत होता. स्वराज्याचा ध्यास हाच त्याचा वास होता. आज आपणही त्याच नजरेने चाललो तर १९४७ मध्ये पूर्वजांनी बहाल केलेल्या स्वराज्याचे' 'सुराज्य' 'होईल. माणसांनी माणसांशी मनाने जोडलं जाण्याचे व्यवस्थापन गरजेचं आहे. मग इथे भ्रष्टाचार, स्त्रियांवर होणारे अत्याचार, शिक्षणात होणारे गैरव्यवहार, साधन संपत्तीचे अपहार, इ. अनेक गोष्टी सहज संपुष्टात येतील. महाराजांच्या काळात बाह्य शत्रू होते. अंतस्थ शत्रूचा बंदोबस्त
महाराजांनी केलेला होता. पण स्वराज्यातील प्रत्येक मावळा सुरक्षित होता. याला कारण महाराजांच्या नजरेनी घेतलेली गरुडप.. आज आपल्या तरुणाईत ही निर्माण व्हायला हवी आहे. सामुग्री, साधने यांची उपलब्धता आहे. गरज आहे ती फक्त सुव्यवस्थापनाची. त्यासाठी महाराजांना अंतःस्थ चक्षूंनी पहायला हवं. त्यांचं व्यवस्थापन जपायला हवं. 'निश्चयाचा महामेरू ! बहुत जनांसी आधारु !" कालातीत सत्य आहे.
जयहिंद ! जय महाराष्ट्र...